رقابت‌پذیری در اقتصاد، توانایی یک کشور، صنعت یا بنگاه در تولید کالاها و خدمات به نحوی است که در بازارهای داخلی و بین‌المللی با دیگر رقبا به طور موثر رقابت کند. به عبارت دیگر، رقابت‌پذیری نشان می‌دهد که تا چه حد یک کشور، صنعت یا بنگاه می‌تواند در شرایط رقابتی، سهم بازار خود را حفظ یا افزایش دهد، سودآوری خود را ارتقا دهد و به طور کلی در عرصه رقابت پایدار بماند.
فهرست محتوا
شاخص‌های سنجش رقابت‌پذیری در اقتصاد
شاخص‌های متداول سنجش رقابت‌پذیری عبارتند از:
۱. شاخص رقابت‌پذیری جهانی (GCI): این شاخص که توسط مجمع جهانی اقتصاد منتشر می‌شود، شناخته‌شده‌ترین شاخص رقابت‌پذیری در سطح جهانی است. GCI 146 کشور را بر اساس ۱۲ رکن اصلی رتبه‌بندی می‌کند، از جمله:
- نهادها: ثبات سیاسی، کارایی دولت، حاکمیت قانون، شفافیت و فساد
- زیرساخت: حمل و نقل، ارتباطات، انرژی
- محیط کلان اقتصادی: ثبات اقتصادی، نرخ تورم، نرخ بهره
- سلامت و آموزش ابتدایی: سطح سلامت، دسترسی به آموزش
- آموزش عالی و آموزش و پرورش: کیفیت آموزش عالی، مهارت نیروی کار
- کارایی بازار کالا: سهولت ورود به بازار، رقابت در بازار
- کارایی بازار کار: انعطاف‌پذیری بازار کار، روابط کارگری
- توسعه بازار مالی: دسترسی به منابع مالی، عمق بازار مالی
- آمادگی فناوری: نوآوری، استفاده از فناوری
- اندازه بازار: بزرگی بازار داخلی و خارجی
- پیچیدگی کسب و کار: تنوع و ارزش افزوده تولیدات
- نوآوری: نوآوری، ثبت اختراع
۲. شاخص رقابت‌پذیری دیجیتال (DCI): این شاخص که توسط IMD منتشر می‌شود، به سنجش رقابت‌پذیری کشورها در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات می‌پردازد. DCI 63 کشور را بر اساس ۲۱ شاخص، از جمله زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات، مهارت‌های دیجیتال و جذابیت برای سرمایه‌گذاری در فناوری اطلاعات و ارتباطات، رتبه‌بندی می‌کند.
۳. شاخص انجام کسب و کار (DBI): این شاخص که توسط بانک جهانی منتشر می‌شود، به سنجش سهولت انجام کسب و کار در ۱۹۰ کشور می‌پردازد. DBI 10 شاخص را در نظر می‌گیرد، از جمله فرآیند صدور مجوز، دسترسی به تامین مالی، استخدام کارگران، پرداخت مالیات، تجارت فرامرزی و حل و فصل اختلافات.
۴. شاخص نوآوری جهانی (GII): این شاخص که توسط سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) منتشر می‌شود، به سنجش سطح نوآوری در ۱۳۲ کشور می‌پردازد. GII 82 شاخص را در نظر می‌گیرد، از جمله محیط سیاسی، آموزش، زیرساخت‌ها، پیچیدگی بازار، خلاقیت و اختراعات.
۵. شاخص رقابت‌پذیری IMD: این شاخص که توسط IMD منتشر می‌شود، به سنجش رقابت‌پذیری ۶۳ کشور در زمینه‌های مختلفی مانند اقتصاد، فناوری، آموزش و زیرساخت‌ها می‌پردازد.
علاوه بر این شاخص‌های بین‌المللی، شاخص‌های ملی متعددی نیز برای سنجش رقابت‌پذیری در سطوح مختلف (مانند استانی یا صنعتی) وجود دارد.
انتخاب شاخص مناسب برای سنجش رقابت‌پذیری به اهداف و زمینه مورد نظر بستگی دارد. به عنوان مثال، اگر به دنبال سنجش رقابت‌پذیری یک کشور در سطح جهانی هستید، GCI شاخص مناسبی است. اما اگر به دنبال سنجش سهولت انجام کسب و کار در یک کشور خاص هستید، DBI شاخص مناسب‌تری خواهد بود.
اهمیت رقابت‌پذیری در اقتصاد
رقابت‌پذیری در اقتصاد از اهمیت بالایی برخوردار است و نقش کلیدی در رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال، افزایش سطح رفاه و تقویت نوآوری ایفا می‌کند.
در ادامه به برخی از مهم‌ترین مزایای افزایش رقابت‌پذیری در اقتصاد اشاره می‌کنیم:
۱. رشد اقتصادی:
- افزایش سهم بازار برای بنگاه‌های داخلی در بازارهای داخلی و خارجی
- افزایش صادرات و جذب سرمایه‌گذاری خارجی
- رونق کسب و کارها و ایجاد فرصت‌های جدید شغلی
۲. ایجاد اشتغال:
- افزایش تقاضا برای نیروی کار ماهر و متخصص
- کاهش نرخ بیکاری و ارتقای سطح زندگی خانوارها
۳. افزایش سطح رفاه:
- افزایش درآمد و قدرت خرید مردم
- دسترسی به کالاها و خدمات با کیفیت‌تر و متنوع‌تر
۴. تقویت نوآوری:
- تشویق به تحقیق و توسعه و ایجاد محصولات و خدمات جدید
- افزایش بهره‌وری و ارتقای سطح فناوری در صنایع مختلف
۵. جذب سرمایه و فناوری:
- ایجاد فضایی مناسب برای سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی
- انتقال فناوری‌های جدید به کشور و ارتقای سطح دانش فنی
۶. تقویت روابط تجاری بین‌المللی:
- بهبود جایگاه کشور در بازارهای جهانی و افزایش صادرات
- ارتقای وجهه و اعتبار بین‌المللی کشور
۷. افزایش تاب‌آوری اقتصاد:
- مقاوم‌تر شدن اقتصاد در برابر شوک‌های خارجی
- ایجاد تنوع در منابع درآمدی و کاهش وابستگی به صادرات مواد خام
عوامل مؤثر بر رقابت‌پذیری در اقتصاد
عوامل متعددی بر رقابت‌پذیری در اقتصاد اثر می‌گذارند که می‌توان آنها را به دو دسته کلی عوامل درونی و بیرونی تقسیم کرد:
عوامل درونی:
- سیاست‌های دولتی: ثبات سیاسی، کارایی دولت، حاکمیت قانون، حمایت از سرمایه‌گذاری، سیاست‌های تجاری، سیاست‌های پولی و مالی
- زیرساخت‌ها: حمل و نقل، ارتباطات، انرژی، آب، فاضلاب
- سطح آموزش و مهارت نیروی کار: سرمایه انسانی، کیفیت آموزش و پرورش، آموزش عالی، مهارت‌های فنی و حرفه‌ای
- نوآوری و فناوری: تحقیق و توسعه، استفاده از فناوری‌های جدید، ثبت اختراع، خلاقیت
- فضای کسب و کار: سهولت انجام کسب و کار، مقررات‌زدایی، فساد، بروکراسی اداری
- دسترسی به بازارهای مالی: منابع مالی، نرخ بهره، نظام بانکی
- بهره وری: نسبت نهاده‌های تولیدی به ستاده‌ها، استفاده کارآمد از منابع
- کیفیت محصولات و خدمات: انطباق با استانداردها، جلب رضایت مشتری
- قدرت برند: شناخته‌شدگی برند، اعتماد مشتریان
عوامل بیرونی:
- شرایط اقتصادی جهانی: نرخ رشد اقتصادی جهانی، نرخ تورم، نرخ ارز، نوسانات بازارهای مالی
- سیاست‌های تجاری بین‌المللی: تعرفه‌ها، سهمیه‌ها، یارانه‌ها، موانع غیرتعرفه‌ای
- سطح توسعه اقتصادی کشورهای دیگر: رقابت با کشورهای پیشرفته و در حال توسعه
- عوامل ژئوپلیتیکی: ثبات سیاسی در منطقه، روابط سیاسی با سایر کشورها، تنش‌های بین‌المللی
- شرایط اقلیمی و زیست‌محیطی: بلایای طبیعی، تغییرات آب و هوایی، کمبود منابع طبیعی
نقش دولت در ارتقای رقابت‌پذیری:
دولت نقش کلیدی در ارتقای رقابت‌پذیری در اقتصاد ایفا می‌کند. برخی از مهم‌ترین اقداماتی که دولت می‌تواند برای افزایش رقابت‌پذیری انجام دهد عبارتند از:
- ایجاد ثبات سیاسی و اقتصادی: ثبات سیاسی و اقتصادی برای جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی و همچنین برای فعالیت‌های اقتصادی ضروری است.
- تقویت حاکمیت قانون: حاکمیت قانون به معنای تضمین حقوق مالکیت، اجرای قراردادها و جلوگیری از فساد است.
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها: زیرساخت‌های مناسب مانند حمل و نقل، ارتباطات و انرژی برای فعالیت‌های اقتصادی ضروری است.
- ارتقای سطح آموزش و مهارت نیروی کار: نیروی کار ماهر و متخصص یکی از مهم‌ترین عوامل رقابت‌پذیری است.
- حمایت از نوآوری و فناوری: دولت می‌تواند از طریق اعطای یارانه، معافیت‌های مالیاتی و سایر مشوق‌ها به تحقیق و توسعه و نوآوری کمک کند.
- ایجاد فضای کسب و کار مناسب: دولت باید مقررات را ساده‌تر کند، بروکراسی را کاهش دهد و از فساد جلوگیری کند تا انجام کسب و کار آسان‌تر شود.
- توسعه بازارهای مالی: دسترسی به منابع مالی برای سرمایه‌گذاری و رشد ضروری است.
- حمایت از صادرات: دولت می‌تواند از طریق یارانه‌ها، معافیت‌های مالیاتی و سایر مشوق‌ها به صادرات کالاها و خدمات کمک کند.
بخش خصوصی نیز در ارتقای رقابت‌پذیری نقش مهمی ایفا می‌کند. بنگاه‌های بخش خصوصی باید برای افزایش کارایی، نوآوری و ارائه محصولات و خدمات با کیفیت تلاش کنند.
مزایای افزایش رقابت‌پذیری:
افزایش رقابت‌پذیری می‌تواند مزایای متعددی برای یک کشور، صنعت یا بنگاه داشته باشد، از جمله:
- رشد اقتصادی: افزایش سهم بازار، افزایش صادرات، جذب سرمایه‌گذاری خارجی
- ایجاد اشتغال: رونق کسب و کارها، افزایش تقاضا برای نیروی کار
- افزایش سطح رفاه: افزایش درآمد، دسترسی به کالاها و خدمات با کیفیت
- تقویت نوآوری: تشویق به تحقیق و توسعه، ایجاد محصولات و خدمات جدید
راهکارهای ارتقای رقابت‌پذیری:
برای ارتقای رقابت‌پذیری، می‌توان اقدامات مختلفی انجام داد، از جمله:
- اصلاحات نهادی: تقویت حاکمیت قانون، مبارزه با فساد، بهبود کارایی دولت
- سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها: توسعه حمل و نقل، ارتباطات، انرژی
- ارتقای سطح آموزش و مهارت نیروی کار: توسعه آموزش‌های فنی و حرفه‌ای، آموزش عالی
- حمایت از نوآوری و فناوری: تشویق به تحقیق و توسعه، تسهیل انتقال فناوری
- بهبود فضای کسب و کار: ساده‌سازی مقررات، کاهش بروکراسی، حمایت از سرمایه‌گذاری
- توسعه بازارهای مالی: افزایش دسترسی به منابع مالی، کاهش نرخ بهره
رقابت‌پذیری در ایران:
بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد در سال ۲۰۲۳، ایران در رتبه ۹۹ از میان ۱۴۶ کشور از نظر رقابت‌پذیری جهانی قرار دارد. این رتبه نشان می‌دهد که ایران در زمینه رقابت‌پذیری اقتصادی با چالش‌های متعددی روبرو است.
برای ارتقای رقابت‌پذیری در ایران، لازم است اقدامات اصلاحی در زمینه‌های مختلفی مانند بهبود فضای کسب و کار، توسعه زیرساخت‌ها، ارتقای سطح آموزش و مهارت نیروی کار، حمایت از نوآوری و فناوری و تقویت حاکمیت قانون انجام شود.
